Міжнародний фестиваль актуального мистецтва PORTO FRANKO 2018 цьогоріч зазіхає на повітряний простір: тут буде співати літак АН-2, гелікоптери перетворяться на арт-об’єкти, а Івано-Франківськ стане багатомільйонним аеропортом.
Карлгайнц Штокгаузен
Ще одна прикмета: святкування 90 річниці з дня народження композитора Карлгайнца Штокгаузена. Що потрібно знати про цього порушника спокою, авангардиста, митця, що неодноразово був покараний критикою, проте визнаний і класиками, і хіпстерами? Будете почуватись на фесті, як риба у воді.
Вивчення фізики
Карлгайнц Штокгаузен у 19 років вступив до Вищої школи музики у Кельні, одного з найпрестижніших консерваторських закладів Європи. Проте навчання абсолютно його розчарувало. Доки він не потрапив на Міжнародні літні курси нової музики у Дармштадт (дотепер – це найкреативніший осередок для сучасних композиторів).
Саме тут Штокгаузен почув твори бельгійського колеги-композитора Карела Гуйвартса, який щойно закінчив навчання у француза Олів'є Мессіана. Карлгайнц кинув все і поїхав до Парижа, однак… справжній хіпстер на той час не сприйняв іншого свого вчителя – композитора Даріуса Мійо.
Провчившись менше року, амбітний композитор все кидає. І починає вивчати фізику, акустику… Спочатку самостійно, згодом як учень Вернера Меєра-Епплера, німецького вченого, який, як і Штокгаузен, не погоджувався з умовностями. І з початку 50-х років ХХ століття розробляв власні дослідження – щодо електронної музики, сучасної фонетики і комунікаційних досліджень. Все просто, саме ці люди перенесли нас з індустріального в інформаційне суспільство.
Кіно і «Бітлз»
У 60-ті ХХ століття амбітний Карлгайнц Штокгаузен, який повсякчас розширює межі класичної музики і її сприйняття, береться за кіномузику. Мабуть, найяскравішим моментом цього періоду стала співпраця із лідером французької нової хвилі Жаном-Люком Годаром. У його фільмі «Китаянка», який одержав Спеціальний приз журі Венеційського кінофестивалю 1967 року, музика Штокгаузена вплетена поруч із творами Вівальді, Шуберта, Дегетера і навіть Лєграна.
І опинилася музика Карлгайнца Штокгаузена в абсолютно виграшному положенні – вона промовляє про новий світ і нову епоху розвитку суспільства і мистецтва. Кажемо Годар? Так, а ще того ж року улюбленці нової хвилі рок-музики, шанувальники бітлів також дізналися про класика авангарду. Пісня A Day in the Life з альбому Sgt. Pepper’s Lonely Hearts Club Band (на обкладинці якої є, зокрема, і портрет Штокгаузена) фактично написана бітлами як відповідь на експерименти видатного авангардиста. І вже 1968 року бітлівський «Білий альбом» містив композицію Revolution 9, яка була рок-відповіддю на твір Штокгаузена Hymnen.
Жан-Люк Годар «Китаянка»
Іще кілька ремарок: Штокгаузеном захоплювалися джазові гуру Майлс Девіс і Гербі Генкок, поп-діва Мадонна навіть напросилася на аудієнцію, а Бйорк неодноразово засвідчувала, що музика Штокгаузена допомогла їй не відхилятися від власного шляху.
Перші революції проти революційного композитора
1969 року в залі Beethovenhalle (Бонн, Німеччина) мала відбутися прем’єра твору Карлгайнца Штокгаузена Fresco (звукова стіна для медитації): музиканти були розподілені в трьох кімнатах, а слухачі за задумом композитора переміщувалися в просторі таким чином, щоб прослухати кожну частину твору. Композитор одразу ж повідомив замовника про те, що дуже обмежений в часі, й не може приділити достатньо уваги репетиціям. Відтак Штокгаузен зробив акцент на тому, що пише надто просту партитуру, яку музиканти можуть виконати практично з «листа».
Stockhausen, 1972
Однак… уже після першої спроби спалахнув конфлікт: музиканти Orchestra of the Beethovenhalle Bonn, які мали класичну освіту, виступили проти новаторського твору, звинувачуючи композитора у надто незрозумілих завданнях. Найбільше виконавців дратувала тривалість твору – понад 4 години. Публіка, запрошена на світову прем’єру, так само не була готова до новаторськогозадуму і фактично переговорила-перекричала Fresco.
Відмова від генія не лише критиків, а й рідної доньки
Необережний у висловлюваннях, занурений лише у власну творчість та експерименти, Карлгайнц Штокгаузен ніколи не думав про компроміси – не лише у роботі, а й у розмовах. Треба ж було, щоб одразу після теракту 11 вересня 2001 року журналіст запитав його про постать Люцифера. Не довго думаючи, Карлгайнц розказав, що Люцифер – це не просто історична фігура, а й найкрутіший сучасний креатор видовищних мистецьких проектів. Таких, як знищення веж-близнюків Всесвітнього торгового центру в Нью-Йорку.
Laura Moody
Реакція громадськості не забарилася – звинувачення в неадекватності, божевіллі, садистських нахилах аж до відміни фестивалю у Гамбурзі. Та найголовніше – за кілька годин після інтерв’ю донька Карлгайнца Штокгаузена, відома німецька піаністка Майєлла Штокгаузен офіційно заявила, що відмовляється надалі виступати на сцені під прізвищем свого батька.
Спровокований скандал став сюжетом для книги-дослідження «Злочини мистецтва і терору» американського літературного критика Френка Летричіа та театральної оглядачки Джоді МакОліф.
Helikopter Streichquartett: ідея зі сну
1991 року Ганс Ландесман, який очолював Зальцбурзький фестиваль, замовив Карлгайнцу Штокгаузену написання ексклюзивного твору. Спочатку композитор роздумував над традиційним струнним квартетом. Проте в одну ніч задум різко змінився: уві сні він побачив музикантів, піднесених над гелікоптерами. І тут почалося: композитор почав роздумувати над звуком, який видає рій бджіл, над звуком гвинта гелікоптера, над завданнями для музикантів. І замість півроку чи року роботи Helikopter Streichquartett народжувався практично 4 роки.
Через різні обставини він був виконаний зовсім не на Зальцбурзькому фестивалі: світова прем’єра відбулася 1995 року в Амстердамі. При цьому, музиканти підіймалися в повітря на всесвітньовідомих французьких вертольотах Alouette, якими керували пілоти Королівських військово-повітряних сил Нідерландів. Власне, цей твір Карлгайнца Штокгаузена є одним із найвідоміших для широкої аудиторії, проте не так часто музиканти вдаються до його виконання, адже композитор лишив надзвичайно конкретні вимоги щодо виконання свого опусу.
Карлгайнц Штокгаузен
На фестивалі PORTO FRANKO 2018 (13 - 17 червня в Івано-Франківську) українські композитори Ілля Разумейко та Роман Григорів представлять свою варіацію на культовий твір Карлгайнца Штокгаузена Helikopter Streichquartett. У їхній інтерпретації під назвою Stimmen («Голоси») так само будуть використані гелікоптери: це будуть чотири напіврозкладених скелети військових радянських Мі-2, фрагменти препарованого (modified) голосу самого Штокгаузена як символу поетики смерті та повільного руйнування.
Карлгайнц Штокгаузен
Де: музей мистецтв Прикарпаття (Івано-Франківськ, майдан Шептицького, 8)
Коли: 11-17 червня (інсталяція відкривається для відвідування раніше початку фестивалю)
Вартість: безкоштовно
Повна програма фестивалю PORTO FRANKO 2018 тут.