Останні 5 років можна назвати періодом відносної розгерметизації українського театру. Завдяки європейським мережам і фондам, що зайшли на наші землі, а також притомності та особистій ініціативі митців у нас почали з‘являтися спільні українсько-німецькі/ британські/ польські/ тощо резиденції, вистави, різного типу проєкти та шоукейси (театральне made in ukraine для міжнародної аудиторії). І, якщо участь в тій чи іншій лабораторії, програмі фонду — іноді історія швидкоплинна та радше політична, ніж мистецька, запрошення поставити репертуарну виставу чи створити власний проєкт від театру за кордоном — серйозний маркер зацікавленості. Що саме українські режисери ставлять в Європі — про це нижче.
Польське слово «wiezi» занадто колоритне і ємне, аби без втрат перекласти його на українську. Це можна зрозуміти і як «зв‘язки», і як «узи» чи «пута» — тобто те, що не лише лінкує, а й обмежує. У 2019 році українська перформерка і режисерка, дослідниця постдокументального театру Олена Апчел презентувала у театрі «Вибжеже» виставу з такою назвою. Текст до неї був створений польськими драматургами Ярославом Муравським та Міхалом Бушевічем за мотивами автобіографії самої Лєни, сценографія і костюми — Наталією Млечак.
«Wiezi» розповідає про людину (в даному разі - мисткиню Апчел) на перетині цілого масиву ідентичностей. Інгредієнти вибухової суміші, яку представляє собою «я» головної героїні приблизно такі: батьківщина, українській Схід, подарували Олені рідну російську і пам’ять про мамин характерний волого-романтичний погляд на Москву, древня і майже казкова бабця — підшкірний зв’язок з міфологічним мисленням, політичні акції у Харкові періоду Майдану — статус інформаційної терористки в Росії, нерідний український Захід — уявлення про не менш зашкварний за російський націоналізм, робота і проживання у Польщі — закоханість, мрії про правильну, толерантну і елегантну Європу.
Усі ці реальності сперечаються, комунікують й конфліктують між собою у виставі. Сценографічно простір «Wiezi» представлений як зелений хромакей (за допомогою відео чи графіки сюди можна «підставити» будь-яку реальність, будь-яку ідентичність), а його «жителі» — це гротескові персонажі сну-спогаду, вдягнені, мов ляльки, у цілі шари одягу: тут і етніка, і специфічний базарний кітч (як-от сумка в клітинку чи спортивні «абібаси»), і національні сорочки, і строкаті килими.
Катажина Фриц писала у «Газеті Виборчій», що історія про війну, Крим, окупацію, кохання Лєни «розказана без крихти пафосу», чого при роботі з автобіографією досягти доволі важко.
І, до речі, тут використано документальні відеозаписи Пьотра Армяновскі, що стали частиною фільму «Гірчиця в садах» — переможця Другої всеукраїнської бієнале молодого мистецтва.
Нетиповий приклад для закордонної історії нашого театру, адже тут обійшлося без української теми. Щоправда, кооперація режисера Стаса Жиркова і «Золотих воріт» з Магдебургом таки з української теми стартувала. Спершу в Драматичному театрі Магдебургу режисер створив версію 2.0 своїх відомих «Сталкерів» за п’єсою «На початку і наприкінці часів» Павла Ар‘є. Згодом з ним же в ролі драматурга створили українсько-німецьку виставу за «Украденим щастям» Франка («Чи виживе Михайло Гурман?») у копродукції з «Золотими воротами», і от у 2018-му Жиркова запросили як автономного режисера на репертуарну постановку в театр.
Німецький критик і дослідник Томас Ірмер у культовому Theater der Zeit відзначає колоритну сценографію художниці Софі Ленглахнер і особливий погляд режисера: у концепції «Годо» Стаса Жиркова монотонний і безвихідний простір драми абсурду перетворюється на готичну територію моторошного й жахливого ув‘язнення, насичену ексцентрикою і боротьбою.
Без перебільшень можна сказати, що Німеччина — мекка документального і політичного театру. У 2018 році режисер і один із засновників «Тижня актуальної п‘єси» поставив у Державному театрі Штутгарта автобіографічну виставу про ціле століття свого роду — від 1918, коли предки Мая прибули завдяки Катерині II у Таврію аж зі Швабії, і до 2018-го. Вистава мала назву KHERSON (місце народження режисера), драматургом виступив Максим Курочкін.
KHERSON — теж міжнародна копродукція: оскільки все, що пов‘язане з біографією творця і зокрема з Херсоном має для документального спектаклю першочергове значення, до роботи над виставою залучили Херсонський театр ім. Куліша. Текст Максима Курочкіна був очікувано парадоксальним і аж ніяк не нагадував нудну статтю історика: тут траплялися фрази на зразок «не можу нормально ї#стись, поки не покараю Росію» чи пісня з куплетом «до п#зди, що в нас хуйові поїзди».
У німецькому театрі вистава пройшла 10 разів (допоки не змінився інтендант театру), а в Україні її показали в Херсоні та Одесі.
І трохи так званого «великого стилю» наостанок. Постановка «Масари» в Старому театрі Кракова — перший масштабний проєкт Станіслава Мойсеєва після звільнення з посади головного режисера театру ім. Франка. Текст литовського драматурга Маріуса Івашкевічуса потрапив йому до рук ще під час роботи на головній сцені країни: у 2016-му у Франка влаштували читку, але текст про толерування насилля і парадоксальність зла, що розпочинається аварією «Боїнга» на Донбасі та імітуванням трупа, який падає на обідній стіл, здався занадто радикальним національному театру.
Втім, найстарішій сцені Польщі він таким не здався. Запросивши Мойсеєва, театр дав йому можливість обрати матеріал і з трьох запропонованих режисером варіантів затвердив саме цю п‘єсу.
Неабияким досягненням «Масари» є просто вибуховий склад, що описує виставу навіть краще за окремі сценографічні чи мізансценічні рішення: працювали над нею сценограф Володимир Ковальчук, відомий співпрацею з Анатолієм Васильєвим, композитор Євген Гальперін, який створив саундтрек до «Нелюбові» Звягінцева і отримав за це приз Європейської кіноакадемії, Радослав Кшижовський - виконавець ролі Масари, що зіграв до цього у фільмі Стівена Спілберга.
Ну і нарешті факт, який змушує пишатись: Станіслав Мойсеєв став першим українцем, кого запросили поставити у Старому театрі в Кракові — театрі, який до цього приймав Гротовського, Анджея Вайду та Кшиштофа Зануссі.
Фото: Dominik Werner, Andreas Lander, Олена Зашко, Magda Hueckel.