Протягом тривалого часу тему секс-просвіти в Україні ігнорували — як у публічному просторі, так і в навчальних закладах та в сім’ях. Нам дістався радянський спадок, де, як відомо, «сексу не було». Коли у світі тривала сексуальна революція, за залізною завісою дітей «знаходили в капусті», «приносив лелека», жінкам було заборонено одягатися виклично (читай — жіночно), їх обмежували в праві користуватися косметикою та носити прикраси. Пам’ятаю, як я здивовано розпитувала свою бабусю (колишню вчительку), чому в неї не проколоті вуха, і вона розповідала, що вчителькам забороняли носити сережки — щоб не «показувати поганий приклад».
«Книжка, яка нарешті пояснить тобі геть усе про дівчаток і хлопчиків», Франсуаза Буше
Та віднедавна крига скресла, і українською мовою почали видавати книжки для дітей та підлітків про дорослішання. Зокрема у 2019-му стався справжній бум — вийшли «Книжка, яка нарешті пояснить тобі геть усе про дівчаток і хлопчиків» Франсуази Буше (Артбукс, пер. Людмила Дяченко), «Як я дорослішаю. Посібник для дівчат» Аніти Найк та «Як я дорослішаю. Посібник для хлопців» Філа Вілкінсона (обидві — #книголав, пер. Віта Левицька), «Бруно дорослішає: що варто знати про дозрівання» та «Мія дорослішає: що варто знати про дозрівання» Моніки Пейткс (обидві — Урбіно, пер. Світлана Івченко), а «Видавництво» видало доволі провокативний, як для нашого суспільства, комікс Лів Стрьомквіст «Заборонений плід» (пер. Анна Топіліна), що розповідає про будову жіночого тіла, зміни відбуваються під час місячних та подає історичний екскурс сприйняття фізіології жінки (а впродовж минулих століть, повірте, бувало різне).
«Заборонений плід», Лів Стрьомквіст
Цьогоріч у видавництві #книголав також вийшла книжка «Про секс. То як, поговоримо?» британської експертки з сексу та стосунків Ханни Віттон (пер. Наталії Палій). Це видання може бути цікавим і корисним як дорослим, так і підліткам. Авторка в легкій та невимушеній формі розповідає про «це» зі свого досвіду дорослішання та з розповідей членів родини — мами, бабусі та інших, ділиться історіями героїв та героїнь, яких інтерв’ювала, щоб проілюструвати різноманітні прояви себе у світі.
Окремої уваги заслуговує тема сексу в художній літературі. Пропонуємо поміркувати, як говорити з підлітками про секс та як дорослим освічувати підлітків. Яким є перший досвід сексу в сучасних книжках українських авторів, зокрема тих, що пишуть для підліткової аудиторії — чи є табу в цій темі; про що краще промовчати; на чому наголосити? Щоб знайти відповіді на питання, авторка Yabl поспілкувалася з письменницями, психологинею, сексологинею та юною авторкою Teenside.
Діана Житня-Кебас, психологиня, спеціалістка роботи з підлітками
Тема сексу — одна з найактуальніших у підлітковому віці, перш за все тому, що у цей період інтенсивно розвивається гормональна система, відповідальна за статеве розмноження. Це проявляється через надмірну зацікавленість до теми, «масні» жарти і експерименти з інтимною близькістю. Про секс з підлітками можна і варто говорити, щоб вдовольнити їх зацікавленість і при цьому утримувати бесіду у конструктивному руслі.
Якщо тема набуває характеру втаємниченості чи табуйованості — вона ще більше акцентує на собі увагу.
Що відрізняє конструктивний виклад від неконструктивного:
1) Більший масштаб контексту: секс не заради сексу (як, наприклад, у порно), а як частина повноцінного життя, емоційно збагачених стосунків, у яких, окрім фізичного потягу, присутні ще почуття близькості, прив’язаності, ніжності, турботи.
2) Об’єктивність, нейтральність викладу: відсутність пропагування, оцінювальних суджень, заборон чи лозунгів (наприклад, пропаганда сексуальної свободи без обов’язків або, навпаки, гнівне засудження дошлюбного сексу). Присутній баланс різних точок зору на сексуальні питання. А категоричні заяви вкладаються у вуста персонажів як окремий випадок, що ретранслює певний кут зору, але не є догматичною істиною.
3) Емоційна виваженість опису: без надмірної емоційності чи недоцільної деталізації. Тема викликає підвищену увагу, щоб донести основну думку, треба стежити, щоб вона не загубилась в експресивних чи екстравагантних деталях. Натомість пробігти нишком повз тему — теж невдалий варіант, залишиться відчуття незавершеності, втаємниченості.
4) Глибина, інтимність: тема сексу висвітлена у контексті глибокого особистого переживання, а не публічним приводом для жартів чи викривлення. Транслюється прийняття тілесності, розуміння фізіології, самопізнання чуттєвості тощо.
Різносторонній погляд на сексуальну культуру, зображений у книгах — чудовий метод сексуальної просвіти підлітків. Тим паче, дізнаватися відповіді на актуальні питання підліткам іноді легше саме з книг.
Настя Мельниченко, активістка, письменниця, авторка книжок «#ЯНеБоюсьСказати. Найвідвертіша книга для підлітків» («Фоліо»), «А тепер усе інакше» («Теза»), «Хільбудій» («Портал») та інших
Я описую секс в художніх книжках нечасто, здебільшого тому що пишу для віку 11–12 років. У «Я не боюсь сказати», просвітницькій книжці на 11+, була інша історія. Я писала про те, що таке секс за згодою і насильницький секс — без деталізованих описів.
Вперше секс потрапив у підліткову книжку «А тепер усе інакше», яку ось-ось видасть «Теза». За сюжетом старшокласниця має перший секс з фізруком, від чого вагітніє. Ми змальовували сцену сексу з двома подругами, одна з яких мала досвід ранньої вагітності й виховання дитини без батька. Важливо було дізнатися, з чим стикається підлітка у такій ситуації: народити, навчаючись ще в школі. А сам статевий акт я старалася сплести з власних еротичних фантазій підліткового віку і того, як це сприймала тоді.
Інша сцена у цій же книжці стосується зґвалтування. Це був епізод, який я на 90 % пережила сама, тому, гадаю, вдалося досить точно описати переживання героїні.
Натомість невдовзі вийде книжка про анта Хільбудія (16+), і я стикнулася з тим, що все ж для дорослих і для дітей по-різному подаю секс. Бо текст «Хільбудія» початково був дорослим, а потім я адаптувала книжку для старших підлітків і видалила 60 тисяч знаків сексуальних сцен! Психологиня видавництва попросила зробити текст не таким дистильованим.
Я так і не змогла вплести сексуальні сцени у текст, який був написаний давно.
Сцени зґвалтування я вичистила безповоротно. Розумію, що у художньому тексті це може завдати ретравматизації тим, хто таке переживав. І якщо в «А тепер усе інакше» сцена насильства по ходу сюжету пропрацьовується, є коментар фахівчині в кінці книжки, та й за сюжетом друзі «витягають» героїню, то в історичній книжці це все було б неможливо. Я не могла лишити підлітків наодинці з таким травматичним переживанням. Все ж письменникам важливо бути відповідальним перед читачами.
Я проти евфемізмів у підлітковій літературі, коли ми говоримо про секс. Дітям важливо нормалізувати їхні відчуття тілесних змін, дорослішання і нові переживання. У тексті важить уникати моралізаторства і «дорослої» позиції, водночас дати поняття, що є норма в сексі, а що ні. Що секс за обопільною згодою дорослих дієздатних людей — це норма, який би він не був. Що секс не є чимось брудним чи ганебним. Що це дуже природна і класна річ, коли ти достатньо дорослий і відповідальний.
Дар‘я Непочатова, психолог-сексолог
Про секс варто писати чесно, не прикрашати. Думаю, саме за сценами опису сексу можна відрізнити якісну літературу. Адже в реальному житті під час сексу ми відчуваємо зовсім різне, а досвід першого разу не такий пристрасний, як його нам намагаються передати кінематограф чи любовні романи. Під час втрати цноти дівчина чи хлопець може соромитися чи боятися. Хлопці відчувають напругу, пов’язану із тим, що проникають у тіло іншої людини.
Тому чим щирішим та відвертішим буде автор у змалюванні саме емоційних переживань, а не тілесних відчуттів, тим буде краще. Тим паче під час першого сексу збудження скоріш за все не буде «шаленим».
Батькам варто бути готовими до першого питання своєї маленької дитини: «а звідки я взявся?». З цього і починається розмова з дітьми про «це». І відповідати потрібно чесно, але зважати на вік. У три роки вашій дитині буде достатньо почути: «ти народився з маминого животика». З дорослішанням вона поступово буде ставити уточнюючі запитання: «а як я потрапив/потрапила до твого животика? А як тато тобі передав зернятко?»
Таким чином до періоду пубертату у дитини вже буде чітке уявлення про статевий акт як акт запліднення. В цей період потрібно продовжити розмову про тілесність. З дівчинкою говорити про менструацію та менструальний цикл загалом, з хлопчиками — про перші полюції. В цей час діти переживають тілесні трансформації, їм важлива підтримка. Дівчата переймаються через розмір грудей, хлопці — через розмір пенісу. Вони не відчувають впевненості у своїй привабливості, часто думають про себе, що з ними щось не так.
Сексуальна освіта на цьому етапі покликана допомогти підлітками прийняти себе.
Перший секс — це форма комунікації між людьми, які дуже подобаються одне одному і хочуть стати ближчими. Варто розповідати про секс з позитивної точки зору, не лякати, а говорити, що це приємний досвід, який розкривається, коли є почуття.
Так, секс заради сексу може бути, але найяскравіші враження від статевого акту люди отримують з людиною, яка їм подобається і до якої вони мають сексуальний потяг.
Оля Купріян, літературна критикиня, письменниця, співзасновниця щорічного «Рейтингу критика», авторка книжок «Солоні поцілунки» («Академія»), «Щоденник Лоли» (#книголав)
Мої «три кити», на яких тримається майже все, про що пишу, це:
1) Особливості цільової аудиторії. У книжках для дорослих це менш важливо, тоді як у дитячих і підліткових навіть два роки різниці — вже ого-го який стрибок у розвитку! У текстах для молодших підлітків мої персонажі тремтять від дотиків рука до руки, тоді як у текстах для старших підлітків можуть пробувати перший секс, алкоголь і навіть легкі наркотики — я думаю, лицемірно цензурувати такі речі. Це ніби ми заплющуємо очі на все, що відбувається довкола. Особливо лицемірно, коли ми нормально сприймаємо контент умовних 18+ у рекламі, інтернеті, на телебаченні — але до книжки такому зась! Хоча самі в 16 читали Любка Дереша.
2) Відповідь на запитання: «Я пишу про різні досвіди, щоб що?» Щоби мої персонажі якось їх проживали, в ідеалі — менш травматично, ніж у реальному житті. Авжеж, я спираюся на дослідження психологів (насправді весь час щось підчитую із вікової психології), коли прописую той чи інший драматичний епізод. Однак головне для мене — як герої проживають свої драми, до чого це призводить? З чим вони залишаються? Моя позиція: наприкінці має бути краще, ніж до того.
3) Мої обмеження і заборони — добрий смак, намагання не травмувати читачів, баланс між художністю оповіді й правдивістю описаних подій.
Я не кажу собі: оця тема — табу, її не чіпаю. Але якщо тема внутрішньо не резонує, я не розумію її, тоді й писати про це не зможу. Колись мій викладач Сергій Іванюк казав, що багато письменниць-початківиць пишуть драматичні тексти про вагітність, хоча не мали такого досвіду. Так ось: я теж так робила! Однак тепер не роблю.
Я би не змогла написати на тему #ЯНеБоюсьСказати.
Зате можу взятися за складні хвороби, бо стикалася з ними.
Я думаю, ми маємо бути відвертішими на письмі: щоб читачі нам вірили, про будь-які досвіди треба писати «зсередини», вивчивши тему з усіх боків і проживши її через персонажів. Дуже очевидно, коли про щось пишеться «для галочки», у такому разі я б не бралася за складні психологічні тексти, а писала розважальні. Такі речі теж можуть бути глибокими й цікавими!
І наостанок — дамо слово представниці підлітків.
Катерина Кіщинська, авторка Teenside, в минулому — одна з організаторок та членкиня журі літературної премії підлітків «Навиворіт»
Якби вибрані уроки основ здоров’я були єдиним джерелом інформації для гіпотетичного підлітка, сексуальне життя в нього б точно не склалося. У моєму ліцеї обмежувалися дуже базовою біологією, питанням контрацепції (тільки презервативи й пігулки) та страшилками про ВІЛ.
Мої батьки загалом нейтральні щодо теми сексу, мовляв «якщо тобі цікаво, підійди і спитай». Я цією можливістю майже не користувалася і, напевно, як і більшість моїх однолітків, зверталася до інтернету й кола друзів. Сексуальна освіта в інтернеті — цікаве, але ненадійне джерело. Та, з іншого боку, інтернет дає доступ до корисних знань та ідей, які не отримаєш ні в школі, ні від родичів.
Сцени сексу у фільмах і книжках, які підлітки споживають, так само важливі для нашого погляду на сексуальність, як і освіта. Їх не вважають джерелом інформації, але сильний образ з конкретної історії закріплюється в пам’яті набагато краще за десяток шкільних лекцій. Зрештою, ми мислимо секс як емоції, тілесність і зв’язок, а не як сухі факти. В літературі сексу багато, в підлітковій літературі секс — це про дорослішання і втрату невинності.
Різні люди по-різному бачать і описують секс. В підлітковій літературі усе залежить від жанру книжки. Фантасти часто зупиняються на палких сценах, які обриваються на прелюдії, і тут рідко секс прив’язаний до теми дорослішання, це просто елемент любовної лінії. А от автори драми часто йдуть далі поцілунків і більш різноманітні в описі, секс тут може бути ключовим моментом в житті підлітка. Та все ж автори підліткових книжок рідко дозволяють собі такі ж детальні описи, як автори дорослої.
Зображення сексу в перекладній та українській літературі різне. Часто в українській загальний дискурс, стосунки героїв з власним тілом і сексуаліністю змушують ніяковіти. Секс тут — повчання і засторога, і зовсім не відображення почуттів чи особистості підлітка-героя.
Українська школа не дає адекватної сексуальної освіти.
Перекладні книжки більш прогресивні, і секс тут стосується самої історії. У «Руках розбійника», яку ми нагородили у 2018, є декілька сцен сексу, які оповідає сам герой, так, як би розповідав про них молодий хлопець, без зайвого пафосу. Є сцена першого сексу, яка важлива для його любовних стосунків, і є сцена сексу, яка є причиною конфлікту всієї книги. Тут сексуальність підлітка є частиною його єства, а не просто моментом в дорослішанні.
Добре, що сексу у підліткових історіях стає більше. Але на українському ринку бачимо лише його прояв у гетеронормативному уявленні, лише у серйозному світлі. Чому секс не може бути смішним? Чому він має бути тільки в стосунках, а не між друзями чи незнайомцями? Чому тільки між хлопцем і дівчиною? Чому завжди перший раз?
Існування фанфіків дозволяє в кілька кліків знайти картотеку підліткових уявлень про секс і реальні спроби підлітків писати еротичні сцени самостійно. Ця творчість, як і пости в соцмеражах, обмін нюдсами, відкрите обговорення досвіду в тіктоках, показує, наскількі далекі підлітки від книжок для них. А успіх таких серіалів як Sex Education свідчить про потребу підлітків бачити їх дослідження власної сексуальності відображеним в мистецтві.
Однозначно не слід сприймати художні книжки як посібник чи освітнє джерело. Для цього є нон-фікшн. Підліткова художка має описувати секс як частину реальності та бути інструментом для осмислення власного досвіду, а не просто пунктиком у списку coming-of-age історій. Бо якщо секс важливий, різноманітний і неодназначний в житті підлітків, таким він має бути і в історіях про них.
Фото: Катерина Кіщинська, Ольга Купріян, Дар'я Непочатова, Настя Мельниченко, Діана Житня-Кебас, yakaboo.ua, «Видавництво»
«Заборонений плід», Лів Стрьомквіст