Українське мистецтво після 2014 року почало все більше працювати зі складними історичними темами. Це можна пояснити політикою декомунізації (коли треба було осмислювати спадщину), початком війни на Донбасі та загалом можливістю нарешті поговорити на складні теми без цензури. Звісно, деякі теми й досі викликають хвилю обурень та дискусій. Не в останню чергу саме мистецтво допомагає розбирати їх і сприймати об’ємніше. Кураторки платформи Минуле / Майбутнє / Мистецтво, Оксана Довгополова та Катерина Семенюк, взагалі вважають, що про складні історичні теми варто говорити тільки через художні практики.
Yabl поспілкувався з людьми, які досліджують та ініціюють ці процеси в українській культурі. Разом із платформою культури пам'яті Минуле / Майбутнє / Мистецтво розповідаємо про те, як можна сьогодні говорити про Голодомор, репресії та терор, радянську спадщину та Чорнобиль. А також про проєкти, які у дзеркалі минулого дають можливість побачити майбутнє — і змушують замислитись про нього вже зараз.
/ Минуле /
Мені досі соромно викидати їжу. Бабуся розповідала мені про Голодомор
Андрій Достлєв, Лія Достлєва
Проєкт художників Андрія та Лії Достлєвої — один з небагатьох, який розповідає у художній формі про Голодомор. Коли ми згадуємо цю тему у мистецтві, на думку в першу чергу спадають роботи Казимира Малевича: три фігури, на яких замість обличчя намальовані серп та молот, хрест і труна. Мистецтвознавець Дмитро Горбачов назвав цей рисунок словами тогочасної пісеньки «Де серп і молот, там смерть і голод». З темою колективізації та голоду пов’язують й інші роботи Малевича того часу, наприклад, «Людина, що біжить». З більш сучасних проєктів можна згадати серію харківського фотографа Романа Пятковки: архівні фотографії 30-х років показують портрети селян або містян, дуже худих, з майже «потойбічним» поглядом. Однак, ці роботи працюють саме з відтворенням події або її пам’яттю. Натомість, Андрій та Лія працюють з постпам’яттю (за терміном Маріанни Гірш) та посттравмою.
Мені досі соромно викидати їжу. Бабуся розповідала мені про Голодомор. Видавництво Родовід
Бабуся Андрія в його дитинстві розповідала різні історії зі свого життя — серед них траплялися й спогади про Голодомор. Як і в багатьох нащадків тих, хто пережив голод, в Андрія збереглись установи: викидати їжу не можна, хліб — це святе, головне, щоб всі були ситі тощо. З часом Андрій помітив, що сором з’являється, коли він викидає навіть зіпсовану їжу.
Щоб якось це проілюструвати і розібратися у своєму відчутті, протягом двох місяців художники документували сліди всієї їжі, яку викидали. Потім з цієї документації зробили колажі з фрагментами знайдених світлин, на яких присутні елементи пейзажу. Зараз проєкт можна побачити в артбуці, який видало видавництво «Родовід».
(не)означені
Микита Кадан
(Не)означені — це той проєкт, про фокус-тему якого неприємно говорити та часом думати. Адже якщо Голодомор — це трагічна сторінка, при розповіді якої важливо не допустити ретравматизації, то (не)означені досі тригерять націоналістів, істориків та відвідувачів виставок. Серед використаних у роботі над серією матеріалів є фотографії жертв єврейського погрому у Львові, польські та українські жертви з Волині, жертви НКВС, вбиті під час німецької окупації мирні мешканці та військовополонені. Події Волинської трагедії 1943 року є тією болючою темою, яку успішно використовують пропагандисти з різних сторін. «З ідеологізованого погляду на історію ростуть маніпуляції архівами, зображеннями, фотодокументами. Є безліч архівних зображень, які використовуються як зброя для якихось актуальних полемік», — коментував проєкт Нікіта Кадан у 2017 році. Питання маніпуляцій є актуальним і у нашому теперішньому: fake news, пропаганда в медіа, зображення в мережі, які поширюються без фактчекінгу. Так само на сьогоднішній день маніпулюють і зображеннями минулого, де вигідні сторонам підписи міняють місцями катів та жертв. Саме про це проєкт Нікіти Кадана, який минулого року увійшов до шорт-листа Шевченківської премії. «Малюнки на основі фотографій створено саме з цієї позиції: дивитися на документальні зображення прямо, усвідомлюючи власне нерозуміння, усвідомлюючи, як легко твоє сприйняття може бути зманіпульоване», — описує художник.
Робота Микити Кадана, серія «Хроніка»
Починаючи з інсталяції «Постамент. Практика витіснення » (2011) Кадан в різних формах займався темою політики пам'яті. Ця інсталяція ще до декомунізації говорила про звичку українців обов’язково ставити когось на п’єдестал, вивищувати та увіковічнювати, часто не лишаючи місця дослідженням та дискусії. Художник створив високий постамент, який закінчувався аж біля стелі, відтак місця для самого пам’ятника та образу не лишалось. У 2015 він також створив проєкт «Стопники», де над порожнім постаментом Леніна з’являлися образи православних святих. Це відсилає нас до історії про те, як у радянські часи з переплавлених церковних куполів робили пам’ятники Леніну, а також нагадує, як замість декомунізованих вулиць (на кшталт Жовтневої чи Калініна) з’являються Покрови. З темою декомунізації та переосмислення минулого працюють фотограф Євген Нікіфоров, мистецьке об’єднання ДЕ НЕ ДЕ, Давид Чічкан та інші.
(не)означені, Музей сучасного мистецтва Одеси
Зараз художник створює експозицію переміщеного Луганського краєзнавчого музею, який розповідатиме про сучасну війну на Донбасі.
Проєкти музею Територія терору
Музей Території терору — один з небагатьох музеїв, які відкрились за часи незалежності. Музей знаходиться у Львові на території колишньої пересильної тюрми, тож вже відомий своєю гнітючою атмосферою. Музей — це два бараки, вагон-телятник та колекція радянського монументального мистецтва на задньому дворі біля станції Підзамче.
Тим не менш, директорка Території терору, Ольга Гончар, вирішила відійти від наративу, який оповідає тільки про терор та працює лише з постійною експозицією. Так, останній зал музею присвячений архівним фотографіям, які належали репресованим в Сибір. На них — святкування Нового року, застілля, освячення великодніх кошиків та навіть пікніки на природі. «Коли ми говоримо про табори, то у нас вимальовується образ уніфікованої людини-номера в табірній формі. Але навіть там є історії життя. Тому ми тут даємо зміксований архів, аби показати, що життя — це набагато більше, ніж чорне і біле. А «Територія терору» — це музей не про ідеології, а про життя, попри все», — коментує Гончар. Тож експозиція базується не тільки на речах та архівах, але й на історіях людей. Очевидці подій розповідають про те, як вони переживали Голодомор, репресії, Другу світову та радянський час. Часом вони звучать зовсім по-різному: хтось згадує травматичні події, хтось не відділяє це від звичайного особистого життя.
Сьогодні це один з небагатьох музеїв, який ставить в центр саме досвід людини, а не вибудовує наратив навколо фактів чи зручних акцентів.
Проєкт без назви: Чорнобиль Максима Дондюка
Якщо говорити про мистецькі проєкти, які стосуються катастрофи на Чорнобильській атомній станції, найчастіше це саме серії фотографій. Наприклад, серія Віктора Марущенко, який їздив після аварії у зону відчуження та знімав ліквідацію наслідків.
Проєкт без назви: Чорнобиль Максима Дондюка
Однак, тему аварії часто висвітлюють однобоко — як вибух реактора, роботу навколо станції, вже закинуту Прип’ять та фотографічні образи застиглого життя. Натомість тема переселенців, які покинули свої домівки (як тоді казали «тимчасово») часто лишається осторонь. Звичаї, пісні, спосіб життя — цілий культурний пласт було втрачено, хоча його намагались відновити на місцях.
Проєкт фотографа Максима Дондюка триває з 2016 року. В ньому він досліджує пам’ять, територію, атомну енергію та природу. Дондюк спостерігав за тим, як села та міста зникали під природою, яка відновлювалась після аварії. Він також звернув увагу на те, що в пустих (після приходу мародерів) покинутих будинках лишились фотографії, розкидані фотоплівки та альбоми, які не взяли з собою колишні мешканці, а мародери не побачили в них ніякої цінності. Так, перед фотографом постало минуле Полісся Чорнобильського району до катастрофи. Фотографії руйнувались під впливом часу та радіації, а з ними зникала частина історії.
Проєкт без назви: Чорнобиль Максима Дондюка
В “Untitled Project from Chernobyl” він поєднує знайдені фотографії з фотографіями зимових пейзажів, які Дондюк створив під час своїх поїздок до Чорнобиля, а також знайдені у зоні архіви та записи. Цей проєкт показує, як важливо архівувати, не забувати про людські історії та працювати не тільки зі стереотипними поглядами на складні історичні події.
/ Майбутнє /
Solidaritätszuschlag
Алевтина Кахідзе
Алевтина Кахідзе — відома українська художниця. Вона знана своїми феміністичними проєктами («Сужений ряжений», «40») та проєктом Клубніка Андрєєвна — про її маму, яка жила в окупації у Жданівці. Оскільки вона родом з містечка в Донецький області, художниці не байдужі теми окупації, війни та того, якими буде майбутнє територій Донецької та Луганської областей.
Для проекту #Брюдершафт вона створила роботу Solidaritätszuschlag (Солідарітетсцушлаг). Цей вираз перекладається з німецької як «доплата за солідарність». Особливий податок був запроваджений у 1991 році після возз'єднання Німеччини з метою відновлення нових федеральних земель, територій колишньої НДР. Цією роботою Алевтина запитує, чи погодились би українці платити податок за «возз’єднання»? Вона також запрошує до дискусії про кроки та поступки, на які готове піти українське суспільство. В цій роботі сходяться дві досить тригерні теми для українського суспільства: податки та війна на Донбасі. Адже тут перед нами постає моральний і «матеріальний» вибір: чи можна просто так забути і віддати території, за які вже сім років йде війна, чи віддавати кошти з власної кишені за чужі помилки та злочини? Тут вже не йдеться про прості рішення чи красиві слова. І не хочеться думати, як саме подібний податок може збурити суспільство.
«Темрява»
Андрій Рачинський та Даніїл Ревковський
Ще один проєкт, який звертається до майбутнього, а не до минулого чи теперішнього. «Темрява» конструює історію полковника, який після військових дій не може впоратися зі своїм досвідом війни і примножує насильство в місті. Події відбуваються у 2023 році, після перемоги України у війні (перегукується з фільмом Валентина Васяновича «Атлантида», де Україна теж перемогла, але територія Донбасу стала непридатна для життя). Проєкт виглядає як кримінальна справа полковника з його фотографіями, біографією, щоденниками та довідками. Через проєкт ми проживаємо внутрішній стан людини, яка не може знайти собі місця в місті. Тому звертається до насильства (нагадує фільм «Таксист» Мартіна Скорсезе, про ветерана війни у В’єтнамі). Такі роботи змушують звернути увагу на проблеми посттравматичного синдрому, ресоціалізації колишніх військових та умов життя людей, які залишилися на окупованих територіях. Зовсім скоро доведеться вирішувати ці проблеми та шукати нові відповіді, працюючи з минулим, яке довго не даватиме спокою.
«Темрява», Андрій Рачинський та Даніїл Ревковський
Навіщо працювати з минулим та до чого тут майбутнє та мистецтво?
Відповідають Оксана Довгополова та Катерина Семенюк, кураторки платформи культури пам’яті Минуле / Майбутнє / Мистецтво.
Ми думаємо, що насправді тільки мовою мистецтва і можливо говорити про минуле. Дозволимо собі послатися на міркування Гейдена Вайта, одного з найважливіших спеціалістів з філософії історії ХХ століття. Коли він аналізував думки Прімо Леві, автора однієї з найвідоміших книг про досвід перебування в Аушвіці, він дійшов висновку, що книга «Хіба це людина?» є серйозним художнім текстом. Хоча це свідчення.
Прімо Леві був впевнений, що використовувати мову мистецтва в розповіді про Голокост неможливо, навіть злочинно. Але його історію люди змогли почути саме завдяки створеному ним потужному художньому тексту. Мистецтво — це не про заміну реальності вигадкою. Це розмова про те, чого ми в цій реальності не розуміємо і що важливо. В останні десятиліття саме мистецтво стало найбільш продуктивним полем для пропрацювання минулого.
Оксана Довгополова
Зцілити рани минулого можна тільки спільним зусиллям розуміння. Промовляти, а не сакралізувати; аналізувати, а не накладати стигми; розуміти можливість різних інтерпретацій, а не вимагати ритуальних формул. Мистецтво допомагає ставити питання і бачити ту сторону проблеми, яку ми не уявляли. Воно дозволяє сформулювати запитання таким чином, про який ми раніше не думали. Мистецтво саме по собі нічого не змінює в суспільстві — воно залучає нас до обговорення.
Працювати з минулим, з пам’яттю в публічному просторі неможливо без мистецтва. Так, ми можемо вести академічні дискусії, видавати книжки, але щоб втягнути людину в цей простір треба інколи її здивувати, спантеличити, змусити зупинитись. Ніхто не може пережити чужого досвіду — але може стати поряд. Саме це дає нам мистецтво — воно ставить нас в ситуацію, коли ми здатні сказати іншій людині: «Я не можу це відчути, але ми можемо прожити твій біль разом, через переживання спільної ситуації тут і зараз». До речі, дуже важливо, що мистецтво надає й неймовірний досвід спільного перебування в радості. Взяти за руку ми можемо не тільки того, хто страждає.
Катерина Семенюк
У 2014 році Україна втратила звичні рецепти соціальної дії: війна, окупація частини територій, півтора мільйони внутрішніх переселенців, повна незрозумілість майбутнього, страх і розгубленість. В наступні роки почалося намацування образу майбутнього. Зрозуміло, що в цьому процесі погляд обертається до минулого: для того, щоб бачити те, що попереду, варто тримати в полі зору те, що залишається позаду. Щоб відповісти на питання про те, ким ми себе бачимо, треба спитати, чого маємо позбутися і на що спертися.
Фото: Родовід, Prostory, Followers Odessa, Брюдершафт, КАМА, Максим Дондюк, Територія терору