«Скалічений міф» — художня серія Нікіти Кадана, яка продовжує тему погромів з його проекту (не)означені та створює діалог з літературними образами Бруно Шульца. Вперше її показали на фестивалі «Шульцфест» у Дрогобичі, а нещодавно, наприкінці січня, — у The Naked Room в Києві. На фото виставки в рамках фесту можна помітити, наскільки великий простір напів закинутого будинку пасував серії і окремим її роботам. Тому були побоювання, що в київський галереї полотнам буде затісно. Проте образи виявились настільки сильними, що простір не мав значення.
Фрагмент експозиції на SchulzFest 2020. Фото: Ігор Фецяк
Картини, намальовані вугіллям, пульсують страхом та захопленням водночас. В серії «Скалічений міф» художника Нікіти Кадана поєднуються зображення Львівського погрому 1941 року та роботи, які були створені за «Книгою ідолопоклоніння» Бруно Щульца. Перед тим, як розбиратись, чому вони поєднуються та що в собі приховують, варто описати самі зображення. Адже спочатку ми бачимо тільки темні картини, які виникають, ніби з марень, дивних снів або у видивах божевільних. «Цинамонові крамниці» та «Санаторій під Клепсидрою» Шульца, письменника єврейського походження з Дрогобича, викликають такі враження: марення, які з’являються після сонячного удару. Тільки естетика Шульца і його міф стає скаліченим — назавжди позначеним його загибеллю в гетто; еротичне змішується з насильницьким, із майже мазохістським та садистичним задоволенням.
Сьюзен Зонтаг писала про фашистську естетику, яка виходить з комплексу ситуацій, яка пов’язана з підкоренням, здатністю терпіти біль, а з часом перетворюється у карнавалізованість та гру; стосунки раба та господаря, масу людей, які гуртуються довкола всемогутньої сили, гіпнотичність. Люди стають маріонетками, живою є лише діюча фігура, навколо якої відбувається дія. Смерть — зачаровує.
Подібне відбувається в роботах Нікіти Кадана: на полотнах з Львівським погромом ми чітко розрізняємо лише фігури жінок, які стали жертвами, маса людей — байдужих, спостерігачів чи виконавців, активних насильників — безлика. Ми підсвідомо починаємо «оживляти» зображення: воно починає рухатись, хтось тягне жінку за волосся, хтось штовхає її з натовпу, чутно крики, завивання… Чи, можливо, стоїть повна тиша? Чи обов’язково робити ці зображення живими, чи вистачає й чорно-сірої покірності перед насиллям, з боку жертв та споглядачів? Занадто лякає цей спокій, як і лиця скоріше маріонеток, ніж живих людей з «книги ідолопоклоніння». Вони моторошні, хоч і вигадані, бо виринають десь із потойбіччя. Здається, що ці самі жертви погрому з перших полотен тепер вивищуються в іншому світі над своїми кривдниками, тепер вони «правлять бал», тепер вони будуть мститись і не приймуть благання бути прощеними. Якщо придивитись, на жодній з робіт немає «твердої поверхні»: усі герої чи речі стоять на хитких повернях, які підскакують і «плавають». У зображених теж немає чітких та грубих ліній. Так хитається світ, коли від усвідомлення навколишнього насилля заради насилля починає нудити.
«Фотографії погрому стають наче інверсією „Книги ідолопоклоніння” або злою її пародією. Замість добровільної еротичної гри, заснованої на домовленості сторін, яка в будь-який момент може бути розірвана, присутня „гра без можливості вийти”, де погромники діють як карнавальний натовп, а жертви не можуть покинути цей карнавал… Цей цикл присвячений проблемі етики погляду, здатного кардинально змінювати смисли зображень, на які він скерований», — коментує художник.
З проблемою етики погляду та зміни зображень Кадан почав працювати з проекту (не)означені. Можна сказати, що «Скалічений міф» продовжує роботу із зображеннями, які хоч і мають конкретний історичний контекст, але не мають деталей. Ми не знаємо, хто зображений та що відбувається навколо. Це надає відчуття, ніби ми знаходимось десь посередині індивідуального болю, досвіду проживання конкретної події і страждання інших людей до того і після того: в принижені жінок через гендерне насильство, під час воєн, які тривають і досі, вуличну жорстокість та владу силових структур. З пам’яті виринають кадри з фільму «Донбас» Лозниці, де прив’язаного до стоба чоловіка за його проукраїнську позицію били перехожі, плювали в нього та знущались. Сцена, до речі, мала місце і в реальному житті, тільки замість чоловіка була жінка, так само загорнута в український прапор.
У (не)означених ми бачимо, як між собою буквально «змішуються кості» жертв та катів: жертви з жертвами в підписах міняються місцями, архіви та свідчення заперечують одне одного. Шукати правду вже немає сенсу, натомість є сенс більше ніколи цього не повторювати. Філософ Ганс Ульрих Гумбрехт у текстах до проекту пише, що «тільки через відтворення, через образи чи тексти й можна викрити насилля як звірство. Справжня проблема виміру звірства полягає радше в тому, що, трансформуючи насилля, скоєне і болісне на індивідуальному рівні у «злочини проти людства», відбувається відтворення, яке згладжує жах актів фізичної агресії. Оскільки надає їм статусу абстрактних понять, які більше не кидають нам екзистенційного виклику. Таким чином ми опиняємось вже в ролі спостерігачів».
Чому ж тоді Кадан не працює з архівними фотографіями погрому, а переводить у площину вигадану, не до кінця реальну? Тому що з фотографіями реальних людей, нехай навіть архівними, має з’являтись етичність та відповідальність, з одного боку — адже людей можуть впізнати — і акцентування на тому, що все насилля не зафільмуєш, з другого боку. Фотографічна реальність в проекті таки з’являється, коли історія Голокосту врешті поєднується з образами ідолопоклонства Шульца. На маленьких графічних замальовках цих будуарних сцен, з чоловіками, які тваринно тягнуться до жінки, з’являються фотографії реальних людей, які вже зовсім по-іншому дивляться в камеру. Ми уявляємо, що їх оточують святкування весіль, університетські друзі, буденне життя, а не жорстока і безсенсова реальність.
Зображення жінки, яка біжить, розділяє замальовки погрому та еротичну гру Шульца. Напівоголена, розхристана та в панчохах, вона біжить та кричить, можливо навіть знущально сміється. За нею біжать чоловіки з палицями. Скоріше за все, вона не втече від долі і загине. Але вона виявляє акт непокори, вона не приймає свою приреченість, знаючи, що програє. Я хочу вірити, що вона біжить не через страх, що кривдники з палками не сміються, а обурюються її зухвалості. І я можу собі це дозволити, бо картина, на відміну від фотографії, дає мені простір і свободу.
Виставка «Скалічений міф» у The Naked Room відкрита до 7 березня.